กองทุนส่งเสริมเขตอนุรักษ์ทะเลโดยชุมชนประมงพื้นบ้าน

ทะเลไทยถูกทำลายอย่างต่อเนื่องจนความหลากหลายของสัตว์-พืชทะเลแทบล่มสลาย ทั้งจากประมงผิดกฏหมาย เช่น อวนลาก อวนรุน หรือเรือคราดหอยลาย ที่เหมือนเอาคราดลากไปบนผิวทะเลทำให้สัตว์ พืช หรือประการังแทบตายหมด ประมงพาณิชย์จับสัตว์น้ำไม่เลือกขนาด ไม่ปล่อยให้ปลามีโอกาสเติบโต ส่วนกิจกรรมท่องเที่ยวที่ไม่ยั่งยืนก็ทั้งทิ้งสมอทำลายบ้านปลา/ประการัง สัตว์ทะเลต้องหนีไม่มีที่อยู่

หากปล่อยไปเช่นนี้ชาวบ้านริมฝั่งทะเลนับล้านย่อมจะมีปัญหาเรื่องการเข้าถึงอาหาร (ประมงพื้นบ้านจับปลาได้ลดลงถึงสามเท่าในรอบไม่ถึงสิบปี) การท่องเที่ยวทะเลยั่งยืนก็เกิดไม่ได้  ความสมบูรณ์ของทะเลไทยจะกลายเป็นเพียงอดีต  

จากปัญหาการลดลงของปลาในทะเลไทย (ข้อมูลกรมประมงพบว่าในรอบ 20 ปีที่ผ่านมาจับสัตว์น้ำเค็มได้ลดลงกว่า 50%) ผู้บริโภคจึงเข้าถึงอาหารทะเลสดได้ยากมากขึ้น เพราะมีราคาสูงจนผู้มีรายได้น้อยหรือปานกลาง เข้าถึงได้ในโอกาสสำคัญๆเท่านั้น เด็กๆหรือครอบครัวในพื้นที่ห่างไกลจากทะเล ยิ่งแทบไม่มีโอกาสทานอาหารทะเลสดมีคุณภาพ หากเทียบกับการเข้าถึงอาหารโปรตีนอย่าง “นมโรงเรียน” ที่สังคมไทยสามารถสนับสนุนให้เด็กไทยได้ทานต่อเนื่อง โปรตีนจากสัตว์น้ำธรรมชาติจากต้นทุนทะเลไทยกลับเข้าถึงไม่ได้

โดยประชากรส่วนใหญ่จะมีโอกาสเข้าถึงอาหารทะเลราคาปานกลาง จากตลาดสัตว์น้ำแช่แข็งนำเข้า หรือผ่านการบดแปรรูปเป็นชิ้นก้อน ไม่มีหลักประกันความปลอดภัยมากขึ้น มีความเสี่ยงจากการปนเปื้อนของสารเคมีอันตรายต่อสุขภาพจำพวกสารฟอร์มอลีนเพื่อรักษาความสดมากขึ้น จนมีปรากฏเป็นอาการแพ้อาหารทะเลในผู้บริโภคในที่สุด 

แต่ยังมีตัวอย่างความสำเร็จจากการอนุรักษ์โดยชุมชนริมชายฝั่งมากมายที่เป็นความหวังได้ ชุมชนชายฝั่งทะเลหลายสิบแห่งได้เริ่มการทำเขตอนุรักษ์ทะเลโดยชุมชนหน้าหาดบ้านของตัวเอง ทิ้งซั้งหรือสร้างพื้นที่ประการังเทียมให้ปลามีพื้นที่ปลอดภัย ทำธนาคารปู-บ้านปลาดูแลสัตว์น้ำวัยอ่อน กำหนดกติกาการจับสัตว์น้ำอย่างยั่งยืน ร่วมมือกับภาครัฐในการประกาศเขตอนุรักษ์ทะเลในพื้นที่ซึ่งชุมชนร่วมกันดูแลฟื้นฟูได้ เชื่อมโยงพื้นที่หญ้าทะเลหรือป่าชายเลน จนหลายแห่งกลับมามีความอุดมสมบูรณ์ ธรรมชาติในทะเลฟื้นคืน เกิดการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ในพื้นที่ดังกล่าว และยังต่อยอดไปสู่การพัฒนาการแปรรูปและการขายอาหารทะเลแบบยั่งยืนปลอดภัยโดยชุมชนที่เรียกว่าเครือข่าย "ร้านคนจับปลา" อีกด้วย

เครือข่ายประมงพื้นบ้านได้ดำเนินการพัฒนาเขตอนุรักษ์ทะเลโดยชุมชนสำเร็จแล้วในหลายพื้นที่ เช่น

กลุ่มอนุรักษ์บ้านในถ ต.ท่าศาลา อ.ท่าศาลา จ.นครศรีธรรมราช

จัดทำข้อบัญญัติท้องถิ่นทางทะเลเพื่อการจัดการทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่งโดย อบต.ท่าศาลา มีสาระสำคัญคือ ห้ามทำการประมงด้วยเครื่องมือผิดกฎหมาย ห้ามการใช้ตาอวนต่ำกว่า 2.5 ซม. และห้ามใช้เครื่องมือคราดหน้าดินทุกชนิดในพื้นที่ที่กำหนด เป็นต้น และได้ทำกิจกรรมอนุรักษ์ทรัพยากรหน้าบ้านเพื่อป้องกันการบุกรุกทำลายโดยเรือประมงขนาดใหญ่ โดยการทำ “ซั้ง” ด้วยไม้ไผ่เพื่อเป็นบ้านปลาให้หลบภัย และเป็นแนวเขตในการอนุรักษ์ทรัพยากรไปด้วยในตัว

นอกจากนี้ กลุ่มประมงพื้นบ้านในถุ้งยังได้ดำเนินกิจกรรม “ธนาคารปูม้า” อย่างจริงจัง จนเป็นต้นแบบในการเรียนรู้ธนาคารปูไข่นอกกระดองที่มีความโดดเด่นมาก จนในปี 2564 ได้รับรางวัลชนะเลิศศูนย์เรียนรู้ธนาคารปูม้าเพื่อความยั่งยืน  จากสถาบันการวิจัยแห่งชาติ

สมาคมประมงพื้นบ้านปากน้ำ (ต.ปากน้ำ อ.ละงู จ.สตูล) และร้านคนจับปลาสตูล

รวมตัวเป็นกลุ่มชาวประมงพื้นบ้านใน 7 ชุมชน รณรงค์ไม่ใช้เครื่องมือประมงทำลายล้าง การทำงานอนุรักษ์ในพื้นที่ตำบลปากน้ำ อ.ละงู จ.สตูล เริ่มจากการวางซั้งกอสร้างบ้านปลาในอ่าวปากบารา  ทำกติกาชุมชนและลงนามระหว่างหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน ชาวประมงพาณิชย์ และชาวประมงพื้นบ้านในจังหวัดสตูล มีการจัดทำเป็นบันทึกความเข้าใจ MOU โดยมีข้อตกลงของชุมชนในการใช้ประโยชน์จากบริเวณซั้งกอบ้านปลา เช่น ไม่ใช้ล้อมอวนทุกชนิดในลักษณะล้อมซั้ง เพื่อป้องกันการจับสัตว์น้ำบริเวณซั้งกอบ้านปลาจำนวนมากเกินไป เป็นต้น จนได้รับการยอมรับว่าทำให้สัตว์น้ำในทะเลสตูลเพิ่มมากขึ้นจริง ทำให้หน่วยงานทั้งภาครัฐและท้องถิ่นในพื้นที่ให้ความสนใจ และได้นำกิจกรรมดังกล่าวเข้าไปบรรจุในแผนการพัฒนาพื้นที่ เช่น สำนักงานประมงจังหวัด สนับสนุนการจัดทำซั้งกอบ้านปลา จำนวน 600 ต้น ให้กับ 4 ชุมชน ในจังหวัดสตูล ฯลฯ 


ตัวอย่างเหล่านี้ และอีกหลายพื้นที่เป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของกระแสที่ชุมชนกลายมามีบทบาทเป็นผู้อนุรักษ์ดูแลทะเล เฝ้าระวังการเข้ามาทำลายพื้นที่ของกลุ่มประมงผิดกฏหมาย  และเป็นการตอบสนองกระแสอนุรักษ์ทะเลทั่วโลกที่มุ่งรักษาอย่างน้อย 30% ของทะเลทั่วโลกอีกด้วย จึงจำเป็นต้องมีการจัดตั้งกองทุนเพื่อเป็นกลไกที่ยั่งยืนในการขยายการสร้างเขตอนุรักษ์ทะเลโดยชุมชนไปสู่ชุมชนที่มีความพร้อมอีกหลายสิบหลายร้อยแห่งตลอดชายฝั่งของไทย

(ขอบคุณภาพสุดท้ายจาก The Cloud ที่นำเสนอเรื่องร้านคนจับปลา ในงานสมาคมรักษ์ทะเลไทย)

สมาคมรักษ์ทะเลไทยชวนทุกท่านจัดตั้งกองทุนเพื่อการขยายความสำเร็จของเขตอนุรักษ์ทะเล เพื่อให้กลุ่มชาวบ้านที่มีความพร้อมอีกหลายสิบหลายร้อยแห่งตลอดชายฝั่งของไทยได้ร่วมโครงการไปด้วยกัน  

ผลที่คาดว่าจะได้รับ

1. มีเขตอนุรักษ์ทรัพยากรเพิ่มขึ้นในพื้นที่ภายใต้โครงการฯ ส่งผลให้ชาวประมงพื้นบ้านได้รับข้อมูลแนวคิดเรื่องการจัดการเขตอนุรักษ์ฯ และมีส่วนร่วมในการทำกิจกรรมงานอนุรักษ์ของชุมชน ซึ่งจะช่วยให้เกิดการประมงที่อนุรักษ์ทรัพยากรทางทะเลได้อย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน โดยมีการวางปะการังเทียมพื้นบ้านบ้านปลา (ซั้ง กอ), มีธนาคารปูที่ผลิตลูกปูคืนทะเลได้ปีละอย่างน้อย 300 – 500 ล้านตัว และการอนุรักษ์ที่เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่ซึ่งแตกต่างออกไป เช่น อาจมีการฟื้นฟูป่าโกงกาง หรือหญ้าทะเลเป็นต้น เขตพื้นที่อนุรักษ์ของชุมชนสามารถวัดผลให้เห็นความอุดมสมบูรณ์ทางธรรมชาติเพิ่มขึ้นอย่างขัดเจน มีตัวชี้วัดสำคัญเช่น การวัดเปรียบเทียบความหลากหลายทางชีวภาพ ขนาดและจำนวนของสัตว์น้ำ และพืชน้ำสำคัญ ความชุกชุม/อุดมสมบูรณ์ของสัตว์น้ำ เปรียบเทียบกับพื้นที่ภายนอก
2. ชาวประมงพื้นบ้านในพื้นที่มีรายได้เพิ่มขึ้น 20 % เทียบกับก่อนดำเนินโครงการ 1 ปี จากผลผลิตที่เพิ่มขึ้น และ การจัดการผลผลิตในรูปแบบเศรษฐกิจชุมชนและมีการจัดจำหน่ายผ่านช่องทางออนไลน์, ร้านคนจับปลา และการซื้อขายปกติ
3. ผู้บริโภคได้รับประทานอาหารทะเลที่ปลอดภัยจากสารเคมี จากการซื้อผลผลิตจากชาวประมงในพื้นที่โครงการ